Onyo: Hadithi hii ina maelezo ya kuhuzunisha tangu mwanzo.
“Hii ni kama siku ya mwisho kwangu. Ninahisi huzuni nyingi. Je, unaweza kufikiria nilichopitia kuona watoto wangu wakifa?” Anasema Amina.
Amepoteza watoto sita. Hakuna hata mmoja wao aliyeishi zaidi ya umri wa miaka mitatu na mwingine sasa anapigania maisha yake.
Bibi Hajira mwenye umri wa miezi saba ni saizi ya mtoto mchanga. Anakabiliwa na utapiamlo mkali, anakaa nusu ya kitanda katika wodi katika hospitali ya mkoa ya Jalalabad katika jimbo la mashariki la Nangarhar nchini Afghanistan.
“Watoto wangu wanakufa kwa sababu ya umaskini. Ninachoweza kuwalisha ni mkate mkavu, na maji ambayo ninapasha moto kwa kuyaweka nje ya jua,” Amina anasema, akikaribia kupiga kelele kwa uchungu.
Kinachosikitisha zaidi ni kwamba hadithi yake sio ya kipekee – na kwamba maisha mengi zaidi yanaweza kuokolewa kwa matibabu ya wakati unaofaa.
Bibi Hajira ni mmoja wa watoto milioni 3.2 walio na utapiamlo mkali, ambao unasumbua nchi. Ni hali ambayo imeikumba Afghanistan kwa miongo kadhaa, ikichochewa na miaka 40 ya vita, umaskini uliokithiri na mambo mengi katika kipindi cha miaka mitatu tangu Taliban kuchukua hatamu.
Lakini hali sasa imefikia kiwango kisicho na kifani.
Ni vigumu kwa mtu yeyote kufikiria jinsi milioni 3.2 inavyoonekana, na hivyo hadithi kutoka kwa chumba kimoja kidogo cha hospitali zinaweza kutumika kama maarifa kuhusu maafa yanayotokea.
Kuna watoto 18 wachanga katika vitanda saba. Sio kuongezeka kwa msimu, hivi ndivyo ilivyo siku baada ya siku. Hakuna kilio au gurgles, ukimya usio na wasiwasi ndani ya chumba huvunjwa tu na sauti za juu za kufuatilia kiwango cha mapigo.
Watoto wengi hawajatulizwa au kuvaa vinyago vya oksijeni. Wako macho lakini ni dhaifu sana kuweza kusonga au kutoa sauti.
Anayelala kitandani na Bibi Hajira, akiwa amevalia kanzu ya zambarau, mkono wake mdogo ukifunika uso wake, ni Sana mwenye umri wa miaka mitatu. Mama yake alifariki alipokuwa akijifungua dadake mtoto miezi michache iliyopita, hivyo shangazi yake Laila anamtunza. Laila ananigusa mkono na kuinua vidole saba – kimoja kwa kila mtoto aliyepotea.
Katika kitanda cha karibu ni Ilham mwenye umri wa miaka mitatu, mdogo sana kwa umri wake, ngozi inayochubua mikono, miguu na uso wake. Miaka mitatu iliyopita, dada yake alikufa akiwa na umri wa miaka miwili.
Inauma sana hata kumtazama Asma mwenye umri wa mwaka mmoja. Ana macho mazuri ya hazel na kope ndefu, lakini ziko wazi, hazipepesi macho anapopumua kwa wingi kwenye barakoa ya oksijeni inayofunika sehemu kubwa ya uso wake mdogo.
Dkt Sikandar Ghani, ambaye amesimama juu yake, anatikisa kichwa. “Sifikiri kwamba ataokoka,” asema. Mwili mdogo wa Asma umeingia kwenye mshtuko wa septic.
Licha ya hali hiyo, hadi wakati huo kulikuwa na stoicism katika chumba – wauguzi na akina mama wakiendelea na kazi zao, kuwalisha watoto, kuwatuliza. Yote inacha, sura iliyovunjika kwenye nyuso nyingi.
Mama yake Asma Nasiba analia. Anainua pazia lake na kuinamia chini ili kumbusu binti yake.
“Inahisi kama nyama inayeyuka kutoka kwa mwili wangu. Siwezi kuvumilia kumuona akiteseka hivi,” analia. Nasiba tayari amepoteza watoto watatu. “Mume wangu ni kibarua. Akipata kazi tunakula.”
Dk Ghani anatuambia Asma anaweza kupatwa na mshtuko wa moyo wakati wowote. Tunaondoka kwenye chumba. Chini ya saa moja baadaye, alikufa.
Watoto mia saba wamekufa katika kipindi cha miezi sita iliyopita katika hospitali – zaidi ya watatu kwa siku, idara ya afya ya umma ya Taliban huko Nangarhar ilituambia. Idadi ya kushangaza, lakini kungekuwa na vifo vingi zaidi kama kituo hiki hakingeendelezwa na Benki ya Dunia na ufadhili wa Unicef.
Hadi Agosti 2021, fedha za kimataifa zilizotolewa moja kwa moja kwa serikali iliyopita zilifadhili karibu huduma zote za afya za umma nchini Afghanistan.
Wakati Taliban walipochukua madaraka, pesa hizo zilisitishwa kwa sababu ya vikwazo vya kimataifa dhidi yao. Hii ilisababisha kuporomoka kwa huduma ya afya. Mashirika ya misaada yaliingilia kati kutoa kile kilichokusudiwa kuwa jibu la dharura la muda.
Daima lilikuwa suluhu lisilokuwa endelevu, na sasa, katika dunia iliyokengeushwa na mambo mengine mengi, ufadhili kwa Afghanistan umepungua. Vile vile, sera za serikali ya Taliban, hasa vikwazo vyake kwa wanawake, zimemaanisha kuwa wafadhili wanasitasita kutoa fedha.
“Tulirithi shida ya umaskini na utapiamlo, ambayo imekuwa mbaya zaidi kwa sababu ya majanga ya asili kama mafuriko na mabadiliko ya hali ya hewa. Jumuiya ya kimataifa inapaswa kuongeza misaada ya kibinadamu, wasiiunganishe na masuala ya kisiasa na ya ndani,” Hamdullah Fitrat, naibu msemaji wa serikali ya Taliban, alituambia.
Katika kipindi cha miaka mitatu iliyopita tumetembelea zaidi ya vituo kumi vya afya nchini, na kuona hali ikizidi kuzorota kwa kasi. Wakati wa kila ziara zetu chache zilizopita katika hospitali, tumeshuhudia watoto wakifa.
Lakini kile ambacho tumeona pia ni ushahidi kwamba matibabu sahihi yanaweza kuokoa watoto. Bibi Hajira, ambaye alikuwa katika hali tete tulipotembelea hospitali, sasa yuko vizuri zaidi na ameruhusiwa, Dk Ghani alituambia kupitia simu.
“Ikiwa tungekuwa na dawa zaidi, vifaa na wafanyikazi tungeweza kuokoa watoto zaidi. Wafanyakazi wetu wana kujitolea kwa nguvu. Tunafanya kazi bila kuchoka na tuko tayari kufanya zaidi,” alisema.
“Mimi pia nina watoto. Mtoto anapokufa, sisi pia tunateseka. Ninajua kile ambacho lazima kipitie mioyoni mwa wazazi.”
Utapiamlo sio sababu pekee ya kuongezeka kwa vifo. Magonjwa mengine yanayozuilika na kutibika pia yanaua watoto.
Katika chumba cha wagonjwa mahututi karibu na wadi ya walio na utapiamlo, Umrah mwenye umri wa miezi sita anapambana na nimonia kali. Analia kwa sauti huku muuguzi akiweka dripu ya chumvi mwilini mwake. Mama yake Umrah Nasreen anakaa pembeni yake huku machozi yakimlenga lenga.
“Natamani nife mahali pake. Ninaogopa sana,” anasema. Siku mbili baada ya sisi kutembelea hospitali, Umrah alikufa.
Hizi ni hadithi za wale waliofika hospitali. Isitoshe wengine hawawezi. Ni mtoto mmoja tu kati ya watano wanaohitaji matibabu hospitalini anaweza kupata matibabu katika hospitali ya Jalalabad.
Shinikizo kwenye kituo hicho ni kubwa sana hivi kwamba mara tu baada ya Asma kufariki, mtoto mdogo, Aaliya wa miezi mitatu, alihamishiwa kwenye nusu ya kitanda ambacho Asma alikiacha wazi.
Hakuna mtu katika chumba aliyekuwa na wakati wa kushughulikia kile kilichotokea. Kulikuwa na mtoto mwingine mgonjwa sana wa kutibiwa.
Hospitali ya Jalalabad inahudumia wakazi wa mikoa mitano, inayokadiriwa na serikali ya Taliban kuwa takriban watu milioni tano. Na sasa shinikizo juu yake limeongezeka zaidi. Wengi wa zaidi ya wakimbizi 700,000 wa Afghanistan waliofukuzwa kwa lazima na Pakistan tangu mwishoni mwa mwaka jana wanaendelea kusalia Nangarhar.
Katika jamii zinazozunguka hospitali hiyo, tulipata ushahidi wa takwimu nyingine ya kutisha iliyotolewa mwaka huu na Umoja wa Mataifa: kwamba 45% ya watoto walio chini ya umri wa miaka mitano wamedumaa – wafupi kuliko inavyopaswa kuwa – nchini Afghanistan.
Mtoto wa kiume wa Robina Mohammed mwenye umri wa miaka miwili hawezi kusimama bado na ni mfupi zaidi kuliko inavyopaswa kuwa.
“Daktari ameniambia iwapo atapata matibabu kwa muda wa miezi mitatu hadi sita ijayo, atakuwa sawa. Lakini hatuwezi hata kununua chakula. Tunalipaje matibabu?” Robina anauliza.
Yeye na familia yake walilazimika kuondoka Pakistan mwaka jana na sasa wanaishi katika makazi yenye vumbi, kavu katika eneo la Sheikh Misri, umbali mfupi wa kutembea kwenye njia za matope kutoka Jalalabad.
“Nina hofu atakuwa mlemavu na hataweza kamwe kutembea,” Robina anasema.
“Nchini Pakistani, pia tulikuwa na maisha magumu. Lakini kulikuwa na kazi. Hapa mume wangu, mfanyakazi, mara chache hupata kazi. Tungeweza kumtibu ikiwa bado tungekuwa Pakistani.”
Unicef inasema kudumaa kunaweza kusababisha uharibifu mkubwa wa kimwili na kiakili usioweza kutenduliwa, madhara ambayo yanaweza kudumu maishani na hata kuathiri kizazi kijacho.
“Afghanistan tayari inatatizika kiuchumi. Ikiwa sehemu kubwa ya kizazi chetu kijacho ni walemavu wa kimwili au kiakili, jamii yetu itawezaje kuwasaidia?” anauliza Dk Ghani.
Mohammad anaweza kuokolewa kutokana na uharibifu wa kudumu ikiwa atatibiwa kabla ya kuchelewa.
Lakini mipango ya lishe ya jamii inayoendeshwa na mashirika ya misaada nchini Afghanistan imeona upungufu mkubwa zaidi – wengi wao wamepokea robo tu ya ufadhili unaohitajika.
Katika mstari baada ya njia ya Sheikh Misri tunakutana na familia zenye watoto wenye utapiamlo au waliodumaa.
Sardar Gul ana watoto wawili wenye utapiamlo – Umar mwenye umri wa miaka mitatu na Mujib wa miezi minane, mvulana mdogo mwenye macho angavu anayemshika mapajani.
“Mwezi mmoja uliopita uzito wa Mujib ulikuwa umeshuka hadi chini ya kilo tatu. Mara tulipoweza kumsajili kwa shirika la misaada, tulianza kupata mifuko ya chakula. Hizo zimemsaidia sana,” Sardar Gul anasema.
Mujib sasa ana uzani wa kilo sita – bado kilo kadhaa ni pungufu, lakini ameboreka kwa kiasi kikubwa.
Ni ushahidi kwamba uingiliaji kati kwa wakati unaweza kusaidia kuokoa watoto kutokana na kifo na ulemavu.